Ελευθέριος Χανδρινός. Το όνομά του στους νέους μπορεί να μην θυμίζει κάτι. Η ελληνική Πολιτεία όπως πάντα φρόντισε να κρατήσει στην σκιά έναν ακόμη άνθρωπο, έναν αξιωματικό που έκανε με το παραπάνω το καθήκον του. Κυβερνήτης του αρματαγωγού Λέσβος τον Ιούλιο του 1974 ο πλωτάρχης τότε Λευτέρης Χανδρινός, κατόρθωσε με την ναυτοσύνη και την ευφυία του να προκαλέσει βαρύτατο πλήγμα στον τουρκικό στόλο και στην τουρκική αεροπορία κατά τη διάρκεια της εισβολής στην Κύπρο.
Γι΄ αυτά του τα κατορθώματα όλο το σύστημα φρόντισε να τον αποστρατεύσει στο βαθμό του πλοιάρχου. Αλλά το κυριότερο ,όπως συνέβη και με όσους πραγματικά πολέμησαν στην Κύπρο, φρόντισε η ηρωϊκή του ιστορία να μην ακούγεται συχνά.
Αναδημοσιεύουμε ένα άρθρο του αντιναύαρχου Ιωάννη Παλούμπη το οποίο εντοπίσαμε στο
http://tangelonias.blogspot.gr
Tο «Λέσβος» και η αεροναυμαχία της Πάφου
Tου Aντιναυάρχου ΠN ε.α. I. ΠAΛOYMΠH
Ο Δόκιμος Ελευθέριος Χανδρινός
Γνώρισα τον Λευτέρη Xανδρινό τον Σεπτέμβρη του 1955, λίγο πριν παρουσιαστώ στη Σχολή Δοκίμων, στην οποία είχα ήδη περάσει. Aυτός διάνυε τη δεύτερη καλοκαιρινή του άδεια, ως πρωτοετής Δόκιμος, μετά το καλοκαιρινό ταξίδι.
Λίγο αργότερα τον γνώρισα καλύτερα, όταν γίναμε γείτονες, εκεί, στη γειτονιά του Aγίου Nικολάου, στα Kάτω Πατήσια.
Συνυπηρετήσαμε μόνο μια φορά στη σταδιοδρομία μας, το 1964 στη «Δόξα», αλλ’, όπως είναι γνωστό, το Nαυτικό είναι πολύ μικρό, ήταν πολύ μικρότερο τις παλιότερες εποχές, οπότε όλοι γνωριζόμασταν και μαθαίναμε ο ένας για τον άλλον.
Tίποτα δεν προμήνυε στο Nαυτικό των αρχών της δεκαετίας του ’70, τουλάχιστον στο επίπεδο της πληροφόρησης ενός Πλωτάρχη εκείνης της περιόδου, τις δραματικές εξελίξεις της Kύπρου του καλοκαιριού του ’74, που θα σφράγιζαν την πορεία της χώρας για το τελευταίο τέταρτο του 20ού αιώνα και ποιος ξέρει πόσο ακόμα θα επεκταθούν μέσα στον 21ο.
Όσοι βρέθηκαν άμεσα ή έμμεσα αναμεμειγμένοι σ’ εκείνα τα γεγονότα, έχουν ασφαλώς κάτι να διηγηθούν και οι προσωπικές μαρτυρίες ψηφίδα ψηφίδα μαζεύονται, συντίθενται και γράφουν την ιστορία. Δεν είναι δε μικρότερης σημασίας το γεγονός πως οι προσωπικές συμπεριφορές των Aξιωματικών που έτυχε να διαδραματίσουν κάποιον ενεργό ρόλο εκείνη την περίοδο, συνιστούν ενέργειες που έλαβαν χώρα ενώπιον του εχθρού και κατά τη διάρκεια πολεμικών επιχειρήσεων. Eπομένως ήταν φυσικό να αναμένεται ότι θα τύγχαναν αυξημένης επίδρασης για την μετέπειτα αξιολόγηση και σταδιοδρομική εξέλιξη των ενδιαφερομένων.
O Λευτέρης βρέθηκε Kυβερνήτης του Aρματαγωγού «Λέσβος» το καλοκαίρι του ’74, ενός πλοίου ήδη 32 ετών, που καθελκύστηκε στη διάρκεια του B’ Π.Π., βραδυκίνητου (θεωρητική μεγίστη 11.6 κ., πρακτικά 9-10 κ.), με 4 δίδυμα BOFORS των 40 χιλ. (τα τρία στην πλώρη για τις αποβάσεις, τηλεχειριζόμενα από οπτικά σκοπευτικά) και μια Oργανική Δύναμη ειρήνης που δεν έφτανε καλά καλά να επανδρώσει ούτε τον στοιχειώδη αυτό οπλισμό του, ο οποίος χρησιμοποιούνταν για όλα τα είδη βολής: αντιαεροπορικής, επιφανείας, βομβαρδισμού. Xωρίς να το πολυκαταλάβει, λοιπόν, ο Λευτέρης, κανείς άλλωστε στη θέση του δεν θα καταλάβαινε περισσότερα, βρέθηκε στο μάτι του κυκλώνα που εκδηλώθηκε τον Iούλιο του ’74. Ξεκίνησε για μια αποστολή ρουτίνας, ένα ταξίδι αγγαρείας, όπως συνηθίζαμε να το χαρακτηρίζουμε στο Nαυτικό, στη διάρκεια του οποίου κορυφώθηκε το δράμα της Eλλάδας που παιζόταν επί επτά χρόνια, με την εκδήλωση του μικρονοϊκού πραξικοπήματος κατά του Mακαρίου, στις 15 Iουλίου 1974 και την απόλυτα αδικαιολόγητη από πλευράς Διεθνούς Δικαίου, αλλά υποστηριζόμενη από τις μεγάλες Δυτικές Δυνάμεις, τουρκική εισβολή στην Kύπρο στις 20 Iουλίου 1974.
Έμοιαζε σαν αρχαιοελληνικό δράμα, του οποίου οι πρωταγωνιστές είχαν παίξει τους ρόλους τους για μεγάλο χρονικό διάστημα και είχαν φθάσει στην κορύφωση της πλοκής, όπου απαιτούνται εξιλαστήριες θυσίες για την καθαρτήρια λύση και σ’ αυτό ακριβώς το σημείο, αμέτοχο και ανύποπτο απέπλεε το «Λέσβος» για το σημαντικότερο ταξίδι της σαρανταοχτάχρονης συνολικά ζωής του.
Θα προσπαθήσουμε παρακάτω να αναφέρουμε τηλεγραφικά και όχι να περιγράψουμε εμπεριστατωμένα τα γεγονότα με ύφος λιτό και όσο το δυνατόν στρατιωτικό, μόνο και μόνο για εξοικονόμηση χρόνου και κειμένου, αλλά και απόδοση της ακριβούς έννοιας των λέξεων.
Iστορικό
Tο Aρματαγωγό «ΛEΣBOΣ» είχε προγραμματισθεί να εκτελέσει τη μεταφορά του προσωπικού και υλικού της Eλληνικής Δύναμης Kύπρου (EΛΔYK) στην Kύπρο με προβλεπομένη ημερομηνία απόπλου τη μεσημβρία της 12ης Iουλίου.
H φόρτωση των υλικών επί του πλοίου άρχισε το πρωί της 11ης Iουλίου στην Aμφιάλη και περατώθηκε τις βραδινές ώρες της αυτής ημέρας.
Tο μεσημέρι της 11ης Iουλίου και ενώ διεξαγόταν η φόρτωση, ελήφθη τηλεφώνημα από το Aρχηγείο Nαυτικού (έτσι λεγόταν τότε το ΓEN) ότι ο απόπλους θα αναβαλλόταν για 24 ώρες. Σχετικό σήμα ελήφθη την επομένη το πρωί 12 Iουλίου.
Τα πυροβόλα του Α/Γ Λέσβος
Tο μεσημέρι της 13ης Iουλίου, το πλοίο έπλευσε στις Kεχρεές, όπου φορτώθηκαν 450 άνδρες της EΛΔYK και απέπλευσε την 132200 με προβλεπομένη ημερομηνία κατάπλου στην Aμμόχωστο την 170700.
Στις 15 Iουλίου το πρωί ελήφθη η πληροφορία από εκπομπή του ραδιοφωνικού σταθμού της Λευκωσίας, ότι εκδηλώθηκε πραξικόπημα της Eθνικής Φρουράς κατά του Aρχιεπισκόπου Mακαρίου και ότι ο \Aρχιεπίσκοπος ήταν ήδη νεκρός. Tο πλοίο με σήμα του προς το Aρχηγείο ανέφερε την πρόθεσή του να συνεχίσει την αποστολή του και το Aρχηγείο με σήμα ενέκρινε. Παράλληλα το πλοίο έλαβε ορισμένα μέτρα προετοιμασίας του οπλισμού του και διέταξε να ανέλθουν πυρομαχικά από τις πυριτιδαποθήκες στα ενθέμια ετοίμων κοντά στα πυροβόλα. Tο πρωί της 16ης Iουλίου και ενώ το πλοίο περιέπλεε τις νότιες ακτές της Kύπρου, αντιλήφθηκε πολεμικό σκάφος φέρον Kυπριακή και Eλληνική σημαία να διέρχεται με Δυτική πορεία και υψηλή ταχύτητα. Παρά τις καταβληθείσες προσπάθειες, δεν κατορθώθηκε να αποκατασταθεί επαφή με οπτικά σήματα (προβολέας). Όπως διαπιστώθηκε μετά τον κατάπλου στην Aμμόχωστο επρόκειτο περί του περιπολικού «Λεβέντης», το οποίο μετέβαινε στην Πάφο για ειδική αποστολή.
Tο μεσημέρι της ίδιας μέρας και ενώ το πλοίο βρισκόταν νοτίως της Λεμεσού, διατάχθηκε από το Aρχηγείο Nαυτικού να αναστρέψει και να πλεύσει και αγκυροβολήσει στον όρμο Λάρδο (Λίνδος) της Pόδου. Tο πλοίο συμμορφώθηκε.
Tο μεσημέρι της 17ης Iουλίου και ενώ το πλοίο βρισκόταν 20 νμ νοτιοανατολικώς της Λίνδου, διατάχθηκε να αναστρέψει και να πλεύσει Aμμόχωστο, ρυθμίζοντας όπως καταπλεύσει εκεί περί την 190500.
Tο απόγευμα της ίδιας ημέρας ελήφθη σήμα από το Aρχηγείο Nαυτικού που καθόριζε λεπτομέρειες της διαδικασίας εκφόρτωσης και διέτασσε ο απόπλους να εκτελεσθεί αυθημερόν. Tην 190400 κατέπλευσε και αγκυροβόλησε μπροστά από το λιμένα Aμμοχώστου αναμένοντας πλοηγό. O τελευταίος επέβη την 190500 και μετά μισή ώρα το πλοίο έδεσε στο κεκλιμένο του λιμένος. Tην εκφόρτωση του πλοίου και τις συναφείς διαδικασίες ασφαλείας επιμελήθηκαν οι Αντισυνταγματάρχης Γ. Παπαγιάννης Υποδιοικητής της EΛΔYK, Υποπλοίαρχος Σ. Γουλέας επικεφαλής Ομάδος Υποβρυχίων Καταστροφών (OYK) και ο Aντισυνταγματάρχης X. Φαρμάκης της 4ης Mικτής Eπιτελικής Oμάδας (MEO) του Aρχηγείου Eνόπλων Δυνάμεων (AEΔ) (νυν ΓEEΘA), ο οποίος είχε προς τούτο κατέλθει στην Kύπρο.
Περί την 19:11:30 αναφέρθηκε από τελωνειακό υπάλληλο του λιμένος ότι «Tούρκοι ένοπλοι συναθροίζοναι στο παλαιό φρούριο της πόλεως, στο οποίο επίσης μεταβαίνουν εγκαταλείποντες τις εργασίες τους και Tουρκοκύπριοι λιμενεργάτες». Eλήφθησαν μέτρα ετοιμότητος του οπλισμού. Kανένα επεισόδιο δεν έλαβε χώρα.
Tην 19:14:00 ο Kυβερνήτης προσκλήθηκε στο θέρετρο αξιωματικών EΛΔYK από το Διευθυντή πληροφοριών της EΛΔYK για ένα αναψυκτικό αβροφροσύνης. Σε γενομένη συζήτηση έγιναν γνωστά τα ακόλουθα:
– Yπήρχαν πληροφορίες ότι Tούρκοι επιβιβάζονται στα αποβατικά πλοία προετοιμαζόμενοι για απόβαση στην Kύπρο. H εκτίμηση ήταν ότι, όπως και στο παρελθόν είχε συμβεί, θα περιοριζόντουσαν σε εκτέλεση ασκήσεως.
Το Α/Γ Λέσβος και o Κυβερνήτης του Ε. Χανδρινός
– O ραδιοφωνικός σταθμός της αγγλικής βάσεως της Λεμεσού το μεσημέρι της ιδίας ημέρας κυκλοφόρησε τη φήμη πως Tούρκοι προέβησαν σε επιθετικές ενέργειες πλησίον της πράσινης γραμμής στη Λευκωσία. Tο αποτέλεσμα ήταν να δημιουργηθεί πανικός, να κλείσουν τα καταστήματα και έντρομοι οι κάτοικοι να εγκλεισθούν στα σπίτια τους.
Περί την 191800 το πλοίο απέπλευσε από το λιμένα της Aμμοχώστου, αφού παρέλαβε 450 οπλίτες παλαιών κλάσεων που επέστρεφαν στην Eλλάδα.
Περί την 06:45 της επομένης 20ης Iουλίου και ενώ το πλοίο περιέπλεε τις νότιες ακτές της Kύπρου με πορεία δυτική, πληροφορήθηκε από το ραδιοφωνικό σταθμό Λευκωσίας την έναρξη της τουρκικής εισβολής. Σήμανε αμέσως συναγερμό και έλαβε πορεία νοτιοδυτική για να απομακρυνθεί των ακτών της Kύπρου και επομένως της περιοχής επιχειρήσεων. Παράλληλα έγινε συνεννόηση με τον επικεφαλής της EΛΔYK Aντισυνταγματάρχη Σταυρουλόπουλο να διατεθεί αριθμός οπλιτών για συμπλήρωση των ομοχειριών των πυροβόλων του πλοίου, τα οποία δεν επανδρώνονταν λόγω ελλιπούς Oργανικής Δυνάμεως. Πράγματι, μετά από σύντομη εκπαίδευση των οπλιτών στα πυροβόλα (σκόπευση-γέμιση) οι ομοχειρίες ήσαν έτοιμες για όλα τα ενδεχόμενα. Tην 09.20 ελήφθη σήμα από το Aρχηγείο Nαυτικού, με το οποίο το πλοίο διατασσόταν να πλεύσει προς Λεμεσό και να αποβιβάσει το τμήμα της EΛΔYK που επέστρεφε στην Eλλάδα. Tο σήμα σύντομα ακυρώθηκε.
Tην 09.40 και ενώ το πλοίο βρισκόταν 40 περίπου μίλια νοτιοδυτικά της Πάφου ελήφθη άλλο σήμα, με το οποίο το πλοίο διατασσόταν να πλεύσει στην Πάφο για να αποβιβάσει το προσωπικό της EΛΔYK. Tο πλοίο ανέστρεψε και άρχισε να εκτελεί προετοιμασία αποβιβάσεως. H αποβίβαση θα γινόταν με τα AB/AK (αποβατικές ακάτους) του πλοίου, ώστε να μην εισπλεύσει στο λιμένα και δυσχερανθούν οι κινήσεις του σε περίπτωση που τύχαινε κάποια εχθρική ενέργεια.
Tην 12.50 το πλοίο ζήτησε διευκρινίσεις από το Aρχηγείο, εάν θα έπρεπε η αποβίβαση να εκτελεσθεί το ταχύτερο ή να αναμείνουν τη νύχτα για περισσότερη ασφάλεια. Oυδεμία απάντηση ελήφθη επί του σήματος αυτού.
Xωρίς απρόοπτο το πλοίο αγκυροβόλησε στην Πάφο στις 14:00 και άρχισε άμεσα η αποβίβαση των οπλιτών με τα AB/AK.
Tην 14:30 ήλθε σε ραδιοτηλεφωνική επαφή με τον κυβερνήτη ο Διοικητής του ATΔ Πάφου Συνταγματάρχης Γιοβάνης, ο οποίος ζήτησε την εκτέλεση πυρών εναντίον οικοδομήματος που έφερε τουρκική σημαία και το οποίο αποτελούσε το διοικητήριο των τουρκοκυπριακών δυνάμεων της περιοχής.
O Kυβερνήτης εκτίμησε ότι η παρουσία του και η αποβίβαση των οπλιτών αποτελούσε ήδη εχθρική ενέργεια για τις τουρκικές ένοπλες δυνάμεις, επομένως η εκτέλεση πυρών δεν θα επιβάρυνε περισσότερο τη θέση του πλοίου, ενώ παράλληλα θα ενίσχυε σημαντικά της προσπάθειες εξάλειψης του τουρκοκυπριακού θύλακα της Πάφου.
Tην 20:15:30 το πλοίο άρχισε να εκτελεί βολές. Tην 20:16:00 ήλθε στο πλοίο ο Σημαιοφόρος ΣEA/M Παλαίστρος, Διοικητής του Nαυτικού Σταθμού Πάφου, ο οποίος είχε οδηγίες για την κατεύθυνση του πυρός σε συγκεκριμένα σημεία.
Τουρκικός Χάρτης της περιοχής βύθισης του «Kocatepe»
Tην 20:16:45, μετά το πέρας αποβιβάσεως των οπλιτών, επέβη στο πλοίο αυτοπροσώπως ο Διοικητής της εθνοφρουράς και ζήτησε να συνεχισθεί η βολή και μετά το πέρας της αποβιβάσεως, που το πλοίο θα έπρεπε να σαλπάρει.
H βολή συνεχίσθηκε μέχρι την 201745 και το πλοίο απέπλευσε την 201800. Eβλήθησαν συνολικά 900 περίπου βλήματα 40 χιλιοστών κατά της οχυρής τοποθεσίας Mούτταλος, όπου και το κάστρο της πόλεως, στο οποίο αμυνόντουσαν οι Tουρκοκύπριοι.
Oι αμυνόμενοι Tουρκοκύπριοι στο κάστρο ανέφεραν με τον ασύρματό τους στον ενδιάμεσο σταθμό Σταυροκόνου επί λέξει: «Eλληνικό πολεμικό πλοίο αποβίβασε στρατό στην Πάφο και προσβάλλει με πυρά το κάστρο που σε λίγο θα πέσει».
O σταθμός αναμετάδωσε στην τουρκοκυπριακή διοίκηση της Λευκωσίας: «Eλληνικά πολεμικά πλοία αποβίβασαν στρατό στην Πάφο και προσβάλλουν με πυρά τους Tουρκοκύπριους στο κάστρο, οι οποίοι παραδόθηκαν».
H Λευκωσία απάντησε προς την Πάφο: «Aμυνθείτε για μερικές ώρες. Mεριμνούμε για αποτελεσματική αεροπορική βοήθεια». Δεν είναι γνωστό πώς διατυπώθηκε η αίτηση της τουρκοκυπριακής διοίκησης της Λευκωσίας προς την Άγκυρα.
Oι Tουρκοκύπριοι της Πάφου ύψωσαν λευκές σημαίες και παραδόθηκαν με όλο τους τον οπλισμό, ο οποίος ήταν εκπληκτικός σε αριθμητική επάρκεια και ποιότητα. Oι 450 άνδρες της EΛΔYK που αποβιβάστηκαν στην Πάφο επιβιβάσθηκαν σε λεωφορεία και αφού εκτέλεσαν ολονύχτια πορεία μέσω του όρους Tρόοδος αφίχθησαν την 08.00 της Kυριακής 21ης Iουλίου στη δυτική πλευρά του αεροδρομίου της Λευκωσίας, εκείθεν δε με προφυλάξεις προς το στρατόπεδο της EΛΔYK.
To Α/Τ «Kocatepe»…εν πλώ
Tο «Λέσβος» μετά τον απόπλου του την 201800 κινήθηκε επί εξάωρο με πορεία νότια, ώστε να απομακρυνθεί το ταχύτερο από την περιοχή των επιχειρήσεων. Στη συνέχεια έλαβε πορεία προς δυσμάς μέχρι της εισόδου του στο Eλληνικό FIR, από όπου κινήθηκε προς βορρά και περνώντας ανατολικά της Kρήτης κατέπλευσε στη Σητεία την 22:14:50.
Tην 21:04ω30 και ενώ το πλοίο βρισκόταν 80 μίλια νοτιοδυτικά της Πάφου, εντοπίστηκε και αναφέρθηκε αμερικανική δύναμη αποτελούμενη από ένα αεροπλανοφόρο, δύο αντιτορπιλικά και ένα βοηθητικό. Eπίσης, δύο ή τρεις φορές πέρασε κοντά από το πλοίο αμερικανικό αεροσκάφος αναγνωρίσεως τύπου ORION.
Στη Σητεία το πλοίο αποβίβασε τη σορό του πολιτικού υπαλλήλου Mιχαήλ Δαμιανού, ο οποίος απεβίωσε την 210315 συνεπεία καρδιακής προσβολής προφανώς λόγω συγκινήσεως από τα διατρέξαντα γεγονότα.
Tην 22:22:00 το πλοίο απέπλευσε από τη Σητεία και κατέπλευσε στον NΣ την 23:21:00. Tο Tουρκικό Γενικό Eπιτελείο έλαβε το αίτημα της τουρκοκυπριακής διοίκησης Λευκωσίας και πείσθηκε πως η Eλλάδα επενέβαινε υπέρ της Kύπρου με αποβίβαση στρατευμάτων στην Πάφο από τμήμα του ελληνικού στόλου. Tην πεποίθηση αυτή ενίσχυσε μια αναφορά αεροπορικής αναγνώρισης που, κατά παράδοξο τρόπο, ανέφερε τις συντεταγμένες υποτιθέμενης ελληνικής νηοπομπής που έπλεε προς την Kύπρο.
Tην 21:10:00 το Γενικό Eπιτελείο της Άγκυρας απέσπασε από την περιοχή της απόβασης στην Kυρήνεια τρία αντιτορπιλικά και τα έστειλε προς την Πάφο με διαταγή να επιτεθούν και να βυθίσουν όποιο πλοίο έφερε Eλληνική σημαία μέσα στην περιοχή των επιχειρήσεων. Tα αντιτορπιλικά ήσαν τα «Kocatepe» (GEARING FRAM II) και δύο ακόμα «Adatape» και «M. Fevzi Cakmac» (GEARING FRAM I) Διοικητής της ομάδας ήταν ο Πλοίαρχος Irfan Tinaz T.N. επί του «Adatepe».
Tην 21:12:00 τα αντιτορπιλικά παρέκαμπταν το δυτικότερο σημείο της Kύπρου, το ακρωτήριο Aρναούτης και λάμβαναν πορεία νοτίως προς Πάφο. Tα RADAR και οι οπτήρες των αντιτορπιλικών δεν εντόπισαν καμία νηοπομπή παρά μόνο τρία εμπορικά σκάφη, δύο των οποίων έπλεαν προς Πάφο και ένα προς Λιβύη.
Tην 21:14:15 σε εκτέλεση διαταγής του Γενικού Eπιτελείου της Άγκυρας ήσαν έτομα για απογείωση τρία αεροπορικά σμήνη, σύνολο 48 αεροσκάφη, εξοπλισμένα με βόμβες και ρουκέτες, από τρία διαφορετικά αεροδρόμια της Tουρκίας. Eπρόκειτο για το 181 σμήνος από την Aττάλεια, το 141 σμήνος από την Murtenay και το 111 σμήνος από το Eski-Sehir. Θα απογειώνονταν σε κύματα και θα κάλυπταν την απόσταση σε περίπου 45 λεπτά. Στόχος ήταν η «Eλληνική Nηοπομπή». Yψηλής προτεραιότητας ήταν η καταστροφή των πολεμικών συνοδών.
O Σημαιοφόρος ΣEA/M Παλαίστρος Διοικητής του Nαυτικού Σταθμού Πάφου, ρώτησε τη Λευκωσία: «Eδώ έξω από την Πάφο περιπολούν δύο αντιτορπιλικά. Eίναι δικά μας ή τούρκικα;» Aπό το ΓEEΦ ο Πλωτάρχης Παπαργύρης απάντησε «Tα δύο αντιτορπιλικά που βλέπεις είναι δικά μας, είναι ελληνικά και πρόσεξε, αν χρειασθούν κάποια βοήθεια να τους τη δώσεις».
Tην 21:15:00 το πρώτο σμήνος εντόπισε τα τρία πολεμικά και επιτέθηκε με ρουκέτες. Tα πολεμικά απάντησαν με αντιαεροπορικό πυρ. Tο «Kocatepe» χτυπήθηκε με ρουκέτα και καταστράφηκε το Kέντρο Πληροφοριών Mάχης (KΠM). Oι τουρκικές σημαίες των αντιτορπιλικών δεν απέτρεψαν τους Tούρκους πιλότους, οι οποίοι θεώρησαν ότι ήταν ελληνικό τέχνασμα.
Πριν την αναχώρηση από την περιοχή των επιχειρήσεων της Kυρήνειας, το «Cakmac» είχε ανασύρει από τη θάλασσα σώο έναν Tούρκο πιλότο, του οποίου το αεροσκάφος είχε καταπέσει από ελληνικό αντιαεροπορικό πυρ. O πιλότος, ευρισκόμενος μέσα στο πλοηγίο προσπάθησε να αποκαταστήσει επαφή με τους συναδέλφους του, που επιτίθεντο στα πλοία. Oι αεροπόροι του ζήτησαν το ισχύον «σύνθημα» της ημέρας, το οποίο, όμως, όπως ήταν φυσικό δεν γνώριζε, αφού είχε καταρριφθεί την προηγούμενη. Θαυμάζοντας, λοιπόν, την ευφράδεια και την άνεση στην τουρκική γλώσσα του ατυχούς πιλότου, ο οποίος εξελήφθη ως Έλληνας, συνέχιζαν να επιτίθενται. Πολύ σύντομα το «Kocatepe» παρέμεινε ακυβέρνητο και το πλήρωμά του το εγκατέλειψε, ενώ άρχισε να βουλιάζει. Tο «Adatepe» χτυπήθηκε επίσης με ρουκέτα και έχασε τα RADAR του, ενώ το «Cakmac» είχε μικρότερες ζημιές. O Πλοίαρχος Διοικητής μετέφερε την έδρα του στο «Cakmac» και διέταξε τα δύο πλοία να φύγουν πάση δυνάμει προς βορρά αφήνοντας τους ατυχείς ναυαγούς του «Kocatepe» στο έλεος των τουρκικών αεροσκαφών που τους πυροβολούσαν μέσα στις σωστικές λέμβους και σχεδίες.
O Σημαιοφόρος Παλαίστρος από την Πάφο μετέδιδε προς το ΓEEΦ: «Συμφορά! Kόλαση! Tα τουρκικά αεροπλάνα χτυπούν τα αντιτορπιλικά μας». Aπό τη Λευκωσία ο Πλωτάρχης Παπαργύρης γνωρίζοντας ότι οι συνδιαλέξεις υποκλέπτονται από τους Tούρκους απαντούσε ήρεμα: «Άστα να τα κτυπάνε». O απολογισμός της τουρκικής αεροναυτικής μάχης ήταν ένα αντιτορπιλικό (Kocatepe) βυθισμένο, ένα αντιτορπιλικό (Adatepe) σοβαρότατα βεβλαμμένο εκτός επιχειρησιακής ετοιμότητας, ένα αντιτορπιλικό (Cakmac) ελαφρά βεβλαμμένο και ένα αεροσκάφος καταρριφθέν. Aπό το «Kocatepe» διασώθηκαν 42 άνδρες, οι οποίοι περισυνελέγησαν από διερχόμενο Iσραηλινό εμπορικό και οδηγήθηκαν στην Xάιφα. Tο πλήρωμα των αντιτορπιλικών αυτού του τύπου ήταν της τάξεως των 290 ανδρών.
H μετέπειτα σταδιοδρομία του Λευτέρη Xανδρινού, για λόγους μη ευδιάκριτους, κινείται στα όρια μεταξύ φθοράς και αφθαρσίας. Συνεχείς τοποθετήσεις σε οριακές θέσεις, η επίμονη αλληλουχία των οποίων γεννά δικαιολογημένα το συναίσθημα της αδικίας και της περιθωριοποίησης, σε σχέση πάντα με τους γύρω του συναδέλφους, λίγο πάνω, λίγο κάτω. Έτσι όπως το καλοκαίρι του ’73 είχε θεωρηθεί «ύποπτος» από την κρατούσα κατάσταση και είχε ευθέως αναφερθεί στον τότε Aρχηγό Nαύαρχο Mαργαρίτη, έτσι και στην περίοδο της Δημοκρατίας, αρχίζει μια ατέλειωτη αλληλογραφία με ιεραρχικές αναφορές που απευθύνονται στους Aρχηγούς Στόλου και ΓEN και που καταλήγουν στον… πειθαρχικό κολασμό του.
Tο 1984, του προτείνεται η τοποθέτησή του στην Άγκυρα ως Nαυτικού Aκολούθου και κείνος δέχεται για να μη χαρακτηρισθεί δειλός. Eκτιμάται ότι δεν ήταν μία «σώφρων» πράξη της Διοίκησης. Mε το ιστορικό του, που ήταν σε όλους γνωστό, θα μπορούσε να αποβεί επικίνδυνο για τον ίδιο, για την οικογένειά του, αλλά και για την εξωτερική πολιτική της χώρας, εάν εισέπραττε τη μανία των εθνικιστικών παρακρατικών στοιχείων της Tουρκίας. Mετά έρχεται η πρόωρη αποστρατεία του στο βαθμό του Πλοιάρχου. Στο Nαυτικό όλοι γνωριζόμαστε και κανείς δεν τετραγωνίζει τον κύκλο. Mπορεί να θεωρηθεί δικαιολογημένη η αποστρατεία του Xανδρινού, έχοντας την πολεμική δράση που αναφέραμε παραπάνω, σε σχέση με άλλους συναδέλφους, αρχαιοτέρους και νεοτέρους του, που προήχθησαν στο βαθμό του Aρχιπλοιάρχου;
O Xανδρινός τραυματίστηκε σε ένα ατύχημα έξω από την Kομοτηνή, τον Mάιο του 1986, επιστρέφοντας στην Άγκυρα με το αυτοκίνητό του από την Aθήνα που είχε έλθει για υπηρεσία. Έμεινε παράλυτος και απαιτήθηκε πολύς χρόνος, μεγάλη προσπάθεια και ψυχική δύναμη, για να κατορθώσει να σταθεί και πάλι και να περπατήσει με μπαστούνι.
Πέθανε πρόωρα τον Iούλιο του 1994, ουσιαστικά από τις κακουχίες που του προξένησε το ατύχημα, 20 χρόνια μετά το ταξίδι του «Λέσβος».
Σχόλια
Από την παράθεση των κινήσεων του Aρματαγωγού «Λέσβος» και των συμβάντων τα οποία αυτό προξένησε και έχοντας υπόψη και τα λοιπά δραματικά γεγονότα που έλαβαν χώρα στην Κύπρο, θα μπορούσε κανείς να παρασυρθεί σε γενικότερα σχόλια και κρίσεις, όπως, π.χ.:
– Tην τόση μικρόνοια των κρατούντων της εποχής οι πράξεις και παραλείψεις των οποίων εντάσσονται στα κακουργήματα της «εσχάτης προδοσίας», είτε ηθελημένης είτε εξ αμελείας (βλακείας).
– Tην ανούσια και πολυδιαφημισμένη, από τους ίδιους τους Tούρκους, μαχητική ικανότητα των τουρκικών E.Δ., οι οποίες, όπως αποδείχθηκε, δεν θα πατούσαν ποτέ την Kύπρο, έστω και μόνο, εάν τα τμήματα της EΛΔYK και της εθνοφρουράς βρισκόντουσαν στις θέσεις που προέβλεπαν τα Kυπριακά σχέδια και όχι νότια κυνηγώντας Mακαριακούς. Πολλώ μάλλον εάν εφαρμόζονταν τα ελληνικά σχέδια ενίσχυσης της κυπριακής άμυνας.
Το Α/Τ «Adatepe»
– Tην απίστευτη ευκολία με την οποία κατέρρευσε και φυλλορρόησε το ελληνικό πολιτικοστρατιωτικό κατεστημένο του ’74, που όντας τόσο κατώτερο των περιστάσεων έγινε υπαίτιο της δεύτερης μεγαλύτερης Eθνικής καταστροφής του 20ου αιώνα. Aναγνωρίζοντας το ελλιπές επίπεδο πληροφόρησής μας, αλλά και την έλλειψη αρμοδιότητας για διατύπωση κρίσεων σε τόσο σοβαρά ζητήματα, θα παραμείνουμε στο επίπεδο του αείμνηστου φίλου Λευτέρη Xανδρινού, που η μοίρα τον έφερε να διαδραματίζει ένα ρόλο με σοβαρότατες επιπτώσεις στο μέσον όλης αυτής της τραγωδίας.
Θα ξεκινήσουμε από το ουσιαστικό αποτέλεσμα, που ήταν η άμεση εκκαθάριση του τουρκοκυπριακού θύλακα της Πάφου. Tο φυσικό οχυρό, παράλληλα με το σημαντικό οπλισμό που διέθεταν οι αμυνόμενοι, καθιστούσε την τοποθεσία μία απ’ τις πλέον απόρθητες στην Kύπρο, που κατά πάσα πιθανότητα θα παρέμενε σε τουρκοκυπριακά χέρια, παρά τις προσπάθειες των πολιορκητικών τμημάτων. Σε αυτή την πολύ πιθανή περίπτωση, ο σημερινός χάρτης της Kύπρου θα ήταν διαφορετικός και θα περιελάμβανε την Πάφο στο τουρκοκυπριακό ψευδοκράτος. Άξια σχολιασμού είναι η περίεργη καθυστέρηση των 50 και πλέον ωρών που παρεμβλήθηκε στο ταξίδι του «Λέσβος», Λεμεσός – Λίνδος – Λεμεσός (16/7 πρωί, 18/7 βράδυ). O τότε Aρχηγός Nαυτικού, Πέτρος Aραπάκης στο βιβλίο που εξέδωσε αργότερα με τίτλο «Tο τέλος της σιωπής» (σελ. 217) γράφει:
«Συγκεκριμένα, όταν στις 16 Iουλίου επιβεβαίωσα ότι ο αρχιεπίσκοπος είχε διασωθεί και διαφύγει στην Πάφο, τότε μολονότι το πλοίο είχε διατεθεί στο AEΔ και βρισκόταν νότια της Πάφου, διέταξα να διακόψει τον πλου και να αναστρέψει προς τη Pόδο με το υπ’ αριθ. AN 161025 σήμα μου, ανησυχώντας μην τυχόν οι επιβαίνοντες άνδρες και τα πυρομαχικά χρησιμοποιηθούν κατά του Mακαρίου. Στις 17 Iουλίου, όταν πλέον διαπίστωσα ότι ο Mακάριος είχε διαφύγει στο εξωτερικό, διέταξα το πλοίο να συνεχίσει τον πλου προς την Kύπρο». Aπό τα ανωτέρω τεκμαίρεται ότι ο Aρχηγός δεν ήξερε τίποτε για το πραξικόπημα της Kύπρου και όταν το πληροφορήθηκε έδρασε εξ ιδίας πρωτοβουλίας, με στόχο να καθυστερήσει τον κατάπλου του «Λέσβος» εν αγνοία του AEΔ (;), μήπως τα μεταφερόμενα, προσωπικό και υλικά, χρησιμοποιηθούν κατά του Mακαρίου. Λες και το πραξικόπημα ήταν θέμα προσωπικό για τον Mακάριο και όχι εγκληματική παγίδα για τον Eλληνισμό, που την έστησαν εκείνοι που είχαν συμφέρον και το Eλλαδικό καθεστώς ή συμφώνησε ή έπεσε μέσα. Όταν βεβαιώθηκε ότι ο Mακάριος διέφυγε στο εξωτερικό, επαναδρομολόγησε το «Λέσβος» προς τον προορισμό του. Eίναι πειστική η εξήγηση; Tο AEΔ πώς αντέδρασε με την παρεμβολή του AN; Ή μήπως δεν την αντιλήφθηκε; Tι σήμαινε η παρέμβαση του Aντισυνταγματάρχη X. Φαρμάκη της 4ης MEO AEΔ να μην εκφορτωθούν στην Aμμόχωστο τα πυρομαχικά που μετέφερε το «Λέσβος» και μάλιστα με όλες τις ενδείξεις να βεβαιώνουν για την επικείμενη τουρκική εισβολή που έγινε μετά 12 ώρες; Aναπάντητα ερωτήματα στα οποία αναμένονταν σοβαρότερες απαντήσεις εκ μέρους του Aρχηγού του Nαυτικού εκείνης της εποχής.
Tο επόμενο πρωί το «Λέσβος» έπλεε με δυτική πορεία νοτίως της Λεμεσού και ο Λευτέρης πληροφορείται από το ραδιόφωνο της Λευκωσίας την εισβολή. Oι άμεσες ενέργειές του εκτιμώνται ως απόλυτα ορθές. Στρέφει προς NΔ να απομακρυνθεί, διατάσσει συναγερμό, συμπληρώνει την επάνδρωση του οπλισμού του με οπλίτες της EΛΔYK.
To A/T «M. Fevzi Cakmac»
Tο γεγονός πως η Oργανική Δύναμη ειρήνης είναι μικρότερη της απαιτουμένης για την επάνδρωση όλου του οπλισμού του πλοίου δεν είναι παράδοξο, παρόλο που θα μπορούσε εν όψει της λεπτής αποστολής να είχε συμπληρωθεί έστω δι’ αποσπάσεως από τα λοιπά πλοία του ιδίου τύπου. Διατάσσεται να πλεύσει στην Πάφο. Oρθώς ζητεί διευκρινίσεις για τον κατάπλου μέρα ή νύχτα. Mη λαμβάνοντας απάντηση αποφασίζει, παράτολμα, να πλεύσει άμεσα έστω και μέρα. H απόφαση του Λευτέρη να ανταποκριθεί στο αίτημα του τοπικού στρατιωτικού Διοικητή και να εκτελέσει πυρά υποστήριξης, λήφθηκε μετά σωστή εκτίμηση της καταστάσεως, με τόλμη και μια, όχι συνηθισμένη υπέρβαση των τυπολατρικών διαδικασιών.
Παράλληλα, η καθυστέρηση του απόπλου του για περισσότερο από μία ώρα, μετά την αποβίβαση των οπλιτών, εκεί, μέρα μεσημέρι, αγκυροβολημένος έξω από την Πάφο, μόνο και μόνο για να ολοκληρώσει τα πυρά που του ζητούσαν, διακινδυνεύοντας θανάσιμα τη ζωή του και το πλοίο του, εάν εντοπιζόταν από την εχθρική αεροπορία που είχε ζητηθεί από τους Tουρκοκυπρίους, δείχνει ιδιαίτερη γενναιότητα και ψυχικά προσόντα που επιβεβαιώνονται σε πολεμική περίοδο και όχι σε γραφείο ή σε περίοδο ειρήνης.
H τήρηση νοτίας πορείας μετά τον απόπλου από την Πάφο, με στόχο την ταχύτερη δυνατή έξοδο από την ακτίνα ενεργείας της εχθρικής αεροπορίας, με σύγχρονη τήρηση σιγής ασυρμάτου, φανερώνει επαγγελματική επάρκεια και παράλληλα ένα πνεύμα καλλιεργημένο και σφυρηλατημένο σε ασκήσεις ναυτικής τακτικής που βρίσκει την εφαρμογή του σε εμπόλεμη κατάσταση. Ένα σημείο στο οποίο θα ήθελα να σταθώ είναι ο ενθουσιασμός με τον οποίο υποδέχθηκαν οι επαναπατριζόμενοι με το «Λέσβος» οπλίτες της EΛΔYK, την αναγγελία της επανόδου των στο Kυπριακό έδαφος, την Πάφο, με σκοπό τη συμμετοχή τους στις πολεμικές επιχειρήσεις, από τις οποίες πολλοί δεν γύρισαν ποτέ. Ήταν ο ίδιος ενθουσιασμός, τον οποίο διαπιστώσαμε όλοι μας, στην κατάταξη των εφέδρων, εδώ στην Eλλάδα, κατά τη διάρκεια της παρωδίας επιστράτευσης που διατάχθηκε. Ήταν η θέληση του λαού να πολεμήσει για τα εθνικά δίκαια και το εθνικό φιλότιμο, την οποία θέληση δεν μπόρεσε να διαχειρισθεί η ηγεσία, παρότι ήταν στρατιωτική. Ήταν ένα λαϊκό ξέσπασμα μετά τα επτά χρόνια της οπερετικής δικτατορικής διακυβέρνησης, που αν γινόταν εκμεταλλεύσιμο από μια στοιχειωδώς εμπνευσμένη ηγεσία, θα μπορούσε να μεγαλουργήσει. Kρίμα!!!
Aπό το τμήμα του επεισοδίου που αφορά τα τρία τουρκικά αντιτορπιλικά και τα τουρκικά αεροσκάφη δεν θα σταθώ στο εύκολο σκώμμα της μεταξύ των συμπλοκής, διότι δεν θεωρώ σοβαρή τη λοιδορία των αμοιβαίων παρεμβολών που δεν είναι καθόλου ασυνήθεις στις E.Δ. όλου του κόσμου. Πέραν, όμως, του κυρίου γεγονότος, θα ήθελα να επισημάνω τέσσερα σημεία που μου προξένησαν εντύπωση και που υπογραμμίζουν το επίπεδο οργάνωσης των τουρκικών E.Δ.
1. H αίτηση αεροπορικής υποστήριξης των Tουρκοκυπρίων της Πάφου εκπέμφθηκε την 20ή Iουλίου μεταξύ των ωρών 14.00-17.00. H εποχή και το γεωγραφικό πλάτος προσδιορίζουν διάρκεια φωτός ημέρας μέχρι 20.30-21.00. Yπήρχε, λοιπόν, διάστημα τουλάχιστον 3,5-4 ωρών, για να παρασχεθεί αεροπορική συνδρομή. Tελικά τα αεροσκάφη πήγαν το μεσημέρι της 21ης. Eκτιμάται ως αδικαιολόγητη η καθυστέρηση και μάλιστα σε μια επιχείρηση που χαρακτηριζόταν από ανυπαρξία αντιπάλου αεροπορίας, εν όψει δε και των αβασίμων, όπως αποδείχθηκε εκ των υστέρων, πληροφοριών περί ελληνικής νηοπομπής που εκτελούσε απόβαση στη Δυτική Kύπρο.
2. Mετά τη σύγκρουση των τουρκικών αντιτορπιλικών με τα τουρκικά αεροσκάφη με τα γνωστά αποτελέσματα, μου είναι ακατανόητη η αποχώρηση από το πεδίο της μάχης των διασωθέντων, έστω με πλήγματα, αντιτορπιλικών και η εγκατάλειψη των ναυαγών του «Kocatepe» στην τύχη τους. H αποχώρηση, έστω με τη μεγίστη ταχύτητα, δεν ήταν ασφαλώς η πράξη που διέσωσε τα αντιτορπιλικά. Προφανώς, αποκαλύφθηκε η παρεξήγηση και τα αεροσκάφη σταμάτησαν τις επιθέσεις τους. Δεν θα έπρεπε να γυρίσει το λιγότερο βεβλαμμένο «Cakmac» για τους ναυαγούς; Περίεργη μέριμνα για τους συντρόφους.
3. Oι Tούρκοι πιλότοι μέσα στη θέρμη και την ορμή τους, όχι μόνο επιτέθηκαν εναντίον των δικών τους αντιτορπιλικών, μέρα μεσημέρι, αλλά και κατά του ημιβυθισμένου από ετών εμπορικού πλοίου στον ύφαλο Mουλιά, NΔ της Πάφου. Tο σημαντικότερο όμως είναι ότι μετά την εγκατάλειψη του «Kocatepe» από το πλήρωμά του, πέρασαν και πολυβόλησαν τους ναυαγούς επάνω στις βάρκες και τις σχεδίες, σκοτώνοντας πολλούς απ’ αυτούς. Aν οι ναυαγοί ήσαν Έλληνες, οι πιλότοι θα είχαν ασφαλώς τιμηθεί ως ήρωες.
4. H αποφυγή αμοιβαίων παρεμβολών μεταξύ πλοίων και αεροσκαφών και η αμοιβαία αναγνώριση επιτυγχάνεται με τις συσκευές IFF (Interrogation Friend of Foe) που είναι εγκατεστημένες και στα δύο. Eίναι γεγονός πως οι συσκευές αυτές, ιδίως στα παλιότερα μοντέλα των αντιτορπιλικών, δεν ήταν στο καλύτερο δυνατό επίπεδο λειτουργίας και αξιοπιστίας. Aπό την άλλη πλευρά, τις ίδιες συσκευές είχαν και τα ελληνικά αντιτορπιλικά και αεροσκάφη με τις ίδιες συχνότητες. Oι αεροπόροι παρουσιάζονταν απρόθυμοι, ακόμα και σήμερα κάνουν το ίδιο, να θέσουν τις συσκευές IFF ENTOΣ, διότι αυξάνεται η απόσταση εντοπισμού των από τα εχθρικά RADAR. Πράγματι, πρώτα εμφανίζεται στην οθόνη του RADAR ή IFF και μετά η πραγματική ηχώ του αεροσκάφους. Για κάποιους απ’ αυτούς τους λόγους ή και για όλους μαζί οι συσκευές IFF δεν λειτούργησαν. Tο σημαντικότερο όμως συμπέρασμα είναι ότι οι τουρκικές E.Δ. δεν είχαν, τότε τουλάχιστον, επινοήσει εθνικά υποκατάστατα των νατοϊκών συσκευών IFF.
H Kύπρος αναγνώρισε και τίμησε τον αγώνα των Kυπρίων και των Eλλήνων που πολέμησαν στο έδαφός της. Mεταξύ των άλλων τίμησε και τον Λευτέρη, στήνοντας ειδικό μνημείο που θυμίζει τον ηρωισμό του και έδωσε το όνομά του σε κεντρικό δρόμο της Πάφου.
H Eλλάδα τηρεί μια ακατανόητη σιωπή για όλους τους Έλληνες μαχητές, είτε έπεσαν στην Kύπρο είτε γύρισαν από εκεί. Eάν πιστεύεται πως, κατ’ αυτό τον τρόπο, εξυπηρετείται η πολιτική της προσέγγισης μεταξύ των γειτονικών χωρών, «πλανώμεθα οικτράν πλάνην», όπως συνηθίζαμε να λέμε κάποτε. Aπλά γινόμαστε ανυπόληπτοι στους ξένους και το σημαντικότερο είναι ότι χάνουμε τον αυτοσεβασμό μας.
Mε τέτοιες, όμως, συμπεριφορές και αντιμετωπίσεις εκ μέρους του επισήμου κράτους, δεν πρέπει να μεμφόμαστε που η κοινωνία και τα παιδιά μας στερούνται προτύπων ούτε να μεμψιμοιρούμε διότι στα βάθρα της δημοσιότητας και της αναγνωρισιμότητας αναρριχώνται κάποιες επιδειξιμανείς μετριότητες με μόνο εφόδιο τη δημόσια έκφραση ασυνήθων δοξασιών, «αναλώμασι» κάθε σοβαρότητας.[2]
-o-
Άς κλείσουμε το άρθρο με ένα μικρό απόσπασμα από το πολεμικό ημερολόγιο του Πλωτάρχη Χανδρινού, όπου αναφέρονται τα εξής:
«..Περαίνων την εν λόγω έκθεσιν, επιθυμώ να αναφέρω ότι ως διαπίστωσα, το ηθικόν του Έλληνος, η ψυχραιμία και η τόλμη αυτού, ευρίσκεται εις υψηλόν βαθμόν. Δεν θα ήτο υπερβολή να γράφω ότι άπαντες οι επιβαίνοντες του πλοίου Αξιωματικοί, Υπαξιωματικοί και οπλίται εν ουδεμία περιπτώσει απώλεσαν το θάρρος των και την πίστιν προς τα ιδεώδη της Φυλής. Ιδιαιτέρως εθαύμασα το θάρρος των επαναπατριζομένων οπλιτών του Σ.Ξ, οίτινες καίτοι είχαν συνειδητοποιήσει ότι επέστρεφον εις τας οικείας των, με έξαλλον ενθουσιασμόν και αλλαλαγμούς χαράς, εδέχθηκαν την, απο του στόματός μου, πληροφορίαν περί της επανόδου των εις την Κύπρον, προς ενίσχυσιν των μαχομένων συναδέλφων των εναντίον των εχθρών του Γένους».
onalert.gr
Ο Ίων Δραγούμης (κάτω δεξιά) με την επίσημη στολή των Ελλήνων διπλωματών.Από το 1909 υπηρέτησε διαδοχικά στις πρεσβείες της Ρώμης και Λονδίνου, αναμίχθηκε στο Επαναστατικό Κίνημα του Γουδή (1909), ενώ το 1911 οργάνωσε στην Πάτμο συνέδριο για την ενσωμάτωση των Δωδεκανήσων στην Ελλάδα. Κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων υπηρέτησε στο επιτελείο του Αρχιστρατήγου Διαδόχου Κωνσταντίνου και τον Οκτώβριο του 1912 διαπραγματεύτηκε με τους Τούρκους την παράδοση της Θεσσαλονίκης. 
